Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Nedir?

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) Nedir?

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, bazı temel hak ve özgürlüklerin korunması amacıyla 1959 yılında kurulmuş uluslararası bir yargı kuruluşudur. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS), mahkemenin yargı yetkisi ile koruma altına alınan hak ve özgürlükleri düzenlemektedir. AİHS hem bireysel başvuru hakkının hem de AİHM’nin yargı yetkisinin sınırlarını belirleyen en temel insan hakları belgesidir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurulabilmesi için olağan tüm iç hukuk yollarının tüketilmiş olması gerekir. Başvuru sırasında tüm iç hukuk yolları tüketilmemiş olsa bile, AİHM’nin bireysel başvuru hakkında karar verdiği tarihe kadar iç hukuk yollarının başvuru yapıldıktan sonra tüketilmiş olması durumunda da başvuru incelenir.

AİHM başvurusu, “AİHM Bireysel Başvuru Formu” kullanılarak yapılır. Başvuru formunun usulüne uygun doldurulması gerekir, aksi halde başvurunun usulden reddedilmesi sonucu ile karşılaşılabilir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine (AİHM) Kimler Başvurabilir?

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi hükümlerine göre AİHM’ne bireysel başvuru yapma hakkına sahip gerçek veya tüzel kişiler ile topluluklar şunlardır:

• Sözleşmede (AİHS) korunan bir hakkın, bir başka sözleşmeci devlet tarafından
  ihlal edildiğini düşünen devletler AİHM’ne başvuru yapma hakkına sahiptir.
• Sözleşme ile korunan hakları ihlal edildiğini düşünen bireyler bireysel başvuru yapma hakkına sahiptir.
• Özel hukuk tüzel kişileri başvuru hakkına sahiptir.
• Çocuklar adına, hukuksal durumu uygun olan anne veya babası tarafından başvuru yapılmalıdır.
• Hükümet dışı örgütler ve kişi grupları AİHM’ne başvuru yapma hakkına sahiptir. Dini cemaatler, sendikalar, siyasi partiler, dernekler, aynı çıkar etrafında toplanan ve bu nedenle sözleşmede tanımlanan haklardan birinin ihlal edildiğini düşünen, tüzel kişilik sıfatı taşımayan fiili topluluklar AİHM’ne başvuru hakkına sahiptir. Hükümet dışı örgüt ve gruplar, sadece örgüt ya da gurubun gördüğü zararlar nedeniyle başvuru yapabilirler. Hükümet dışı örgütler veya topluluklar, örgüt ya da grup üyelerinin bireysel mağduriyetleri nedeniyle onları temsilen başvuru yapamazlar.

Bireysel başvuru sahibi başvuru sürecinde ölürse, mirasçıları, mirasçılık belgesini sunmak suretiyle başvuruyu devam ettirebilirler.

Başvurunun bir avukat tarafından yapılması zorunlu değildir. Ancak mahkeme, kabul edilebilirlik kararı verilmesinden sonra başvurunun bir avukat aracılığı ile yürütülmesini istemektedir. Bu nedenle ortaya çıkabilecek sorunların yaşanmaması ve sırf şekli bir nedenden dolayı başvurunun reddedilmesinin önüne geçilmesi için başvurunun en başından itibaren bir avukat tarafından yapılması ve yürütülmesinde fayda vardır.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine (AİHM) Başvuru Süresi ve Yöntemi

AİHM’ne başvuru süresi, iç hukuk yollarının tüketildiği veya hak ihlalinin ortaya çıktığı tarihten itibaren 6 aydır.

AİHM’nin kullandığı resmi diller Fransızca veya İngilizcedir. Ancak, ilk başvuru sözleşmeci devletin resmi dili kullanılarak da yapılabilir. Örneğin, Türkiye’de yaşayan bir vatandaş bireysel başvuru formunu Türkçe doldurabilecektir. Eklenecek belgelerin tercümesinin yapılması şart değildir.

Bireysel başvuru ile ilgili kabul edilebilirlik kararı verildikten sonra, başvuru görüşünü bildirmek üzere aleyhine başvuru yapılan devletin hükümetine iletilir. Başvurunun hükümete bildirilmesinden sonra kural olarak yazışmaların İngilizce veya Fransızca yapılması gerekir. Ancak, bu aşamada da mahkeme başkanından izin alındıktan sonra, başvurucu sözleşmeci devletin resmi dili ile yazışma yapmaya devam edebilir. Fakat başvurucuya mahkeme tarafından gönderilen mektup ve kararlar İngilizce veya Fransızca olacaktır.

AİHM’ne başvuru yapabilmek için; mahkeme tarafından formatı hazırlanan, başvuru formunun doldurulması ve imzalanması, başvuru temsilci vasıtasıyla yapılıyorsa yine mahkeme tarafından formatı hazırlanan yetki belgesinin başvurucu ve temsilcisi tarafından imzalanması, eklenecek belgelerin ve mahkeme kararlarının tarih sıralamasına uygun bir şekilde sıra numarası verilmek suretiyle forma eklenmesi gerekir. Başvuruya başvurucunun kimlik fotokopisinin eklenmesi de istenmektedir. Başvuru formu ve diğer belgeler zımbalanmadan ve delgeçle delinmeden, dosya veya klasöre takılmadan, zarfa konulmalıdır. Bireysel başvuru ve ekleri, AİHM’nin aşağıdaki adresine posta yoluyla iadeli ve taahhütlü gönderilmelidir:

• AİHM’in Posta Adresi: European Court Of Human Rigts, Council Of Europe, 67075 Starsbourg Cedex – FRANCE

AİHM’nin Başvuruyu İncelemesi ve Karar Süreci

Bireysel başvuru, AİHM’ne ulaştıktan sonra, başvurucuya, başvurunun alınıp kaydedildiğine dair bir mektup gelecektir. Bu mektupta başvuruda bir eksik varsa, o eksikliğin tamamlanması da istenebilir.

AİHM, ilk incelemede, bireysel başvuruyu; süre yönünden, iç hukuk yollarının tüketilmemesi, başvurunun konusunun önemsiz olması, dayanaktan yoksun olması sebebiyle, mahkemenin saptadığı başkaca herhangi bir gerekçe nedeniyle başvuru hakkında kabul edilemezlik kararı verebilir. AİHM tarafından verilen kabul edilemezlik kararları kesindir.

Başvurunun ilk incelemesinden sonra kabul edilemezlik kararı verilmediği takdirde, dosyanın konusuna ve önemine göre çoğu zaman her iki tarafa yani hem başvurucuya hem de sözleşmeci devletin hükümetine birer “DECLARATİON” gönderilmek suretiyle, dostane çözüm yoluyla davanın sonuçlandırılması konusunda tarafların görüşleri sorulmaktadır. Taraflar, gönderilen deklarasyonu kabul ettiklerini belirten bir mektupla birlikte, imzaladıkları deklarasyonu mahkemeye göndermeleri halinde, mahkeme deklarasyonda belirtilen tazminat miktarının sözleşmeci devlet tarafından başvurucuya ödenmesine karar vermek suretiyle başvuruyu sonuçlandırmaktadır. Taraflar deklarasyonu kabul etmiyorlarsa bunun nedenini de belirterek, deklarasyonu kabul etmediklerine dair bir mektubu mahkemeye göndermeleri gerekir.

AİHM’ne gönderilen mektuplara başvuru adı ve numarası yazılmalı ve mektupların kaybolma ihtimaline binaen, mutlaka iadeli taahhütlü olarak gönderilmelidir. AİHM’ne gönderilen mektup ve belgelerin birer örneği başvurucunun kendi dosyasında kalmalıdır.

Dostane çözümle dosyanın çözümlenmesi mümkün olmaz ise, AİHM, kabul edilebilirlik kararında; başvurunun içeriğine göre, sözleşmenin hangi maddelerinin ihlalinin söz konusu olabileceğini belirterek, başvuruyu ilgili hükümete bildirmekte ve bu konuda sözleşmeci hükümetin cevaplarını istemektedir.

AİHM, hükümetin cevaplarını aldıktan sonra, bu cevapları bir mektup ekinde başvurucuya göndermekte ve en geç mektupta belirtilen tarihte; hükümetin cevaplarına karşı başvurucunun vereceği cevapları, tazminata yönelik taleplerini, başvuru için yapılan masrafları, talep edecekleri avukatlık ücretini bildirilmesi istenmektedir. Talep edilen tazminat, masraf ve avukatlık ücretine dair belgelerin de gönderilmesi gerekir. AİHM avukatlık ücreti isteniyorsa mutlaka serbest meslek makbuzunun fotokopisinin gönderilmesini istemektedir. Aksi halde avukatlık ücreti vermemekte ya da kendilerinin uygun göreceği genellikle düşük bir miktar belirlemektedir. Gönderilecek belgelerin fotokopisinin gönderilmesi yeterlidir.

AİHM başvurularında sıkça yapılan hatalardan birisi şudur;

Başvurucu, başvuru formunda isteyeceği tazminat miktarını yazmakta, nasıl olsa başvuru formunda yazdım diyerek daha sonra, yani hükümetin cevapları geldikten sonra gönderilmesi gereken cevap dilekçesinde bu konuda yeniden bir talepte bulunmamaktadır. AİHM, başvuru formunda tazminat miktarlarının yazılmış olmasını dikkate almamaktadır. Hükümetin cevaplarına karşı verilen cevap dilekçesinde, maddi ve manevi tazminat miktarlarının yeniden yazılmasını istemektedir. Bu nedenle, başvuru formunda istenilen tazminat miktarı yazılmış olsa bile, hükümetin cevaplarının geldiği ve adil tazmine ilişkin taleplerin yapılmasının istendiği aşamada, istenilen maddi ve manevi tazminat miktarı mutlaka yeniden yazılmalı, avukatlık ücreti ve masraflarla ilgili belgeler gönderilmelidir. Aksi halde mahkemece ihlal kararı verilse bile tazminata karar verilmeyecektir. Esasen başvuru formunun talep kısmına; başvuru formunda belirtilen ihlallerin tespiti ile ihlal sebebiyle uğranılan maddi ve manevi zararların giderilmesinin istenmesi yeterlidir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine (AİHM) Acil Başvuru ve Tedbir İstemi

Yaşam hakkının ve işkence yasağının ihlali ya da başvurucunun sınır dışı edilmesi halinde gönderileceği ülkede başvurucunun yaşam hakkı ve işkence yasağı hakkının ihlal edilmesi ihtimali varsa, acil başvuru yapılıp tedbir talebinde bulunmak mümkündür. Bu durumda mahkeme en kısa zamanda başvuruyu hükümete bildirmek suretiyle bilgi talep eder. AİHM, gerekli görürse ihlalin önlenmesi için geçici tedbir kararı alarak, ilgili hükümetten alınan tedbirlerin uygulanmasını isteyebilir.